Przydatna literatura

Poniżej zamieszczamy wybraną bibliografię tematyki z zakresu cmentarzy wojennych które zlokalizowane są w Galicji Zachodniej bądź w rejonach graniczących z nią. W wyborze znalazły się głównie pozycje posiadające wartość źródłową, a więc takie które są podstawowymi opracowaniami danego zagadnienia, bądź też autorzy przy ich pisaniu oparli się na archiwaliach. Znalazły się tu także pozycje ważne lub polecane przez nas z innych powodów. Pozycje opatrzone są krótkimi notkami z których można wywnioskować dlaczego znalazły się w tym wyborze. Poza poniższym spisem zachęcamy zapoznać się z publikacjami wydanymi przez Stowarzyszenie "Crux Galiciae" oraz indywidualnymi pozycjami autorstwa członków naszego Stowarzyszenia. Kliknij tutaj aby zobaczyć spis publikacji

• Bořutová Dana, Zajková Anna, Dulla Matúš, "Dušan Jurkovič. Súborna Vŷstava Architektonickěho Diela", Slovenská Národná Galéria listopad 1993 – luty 1994.
  Katalog z wystawy zorganizowanej w Słowackiej Galerii Narodowej w Bratysławie, która czynna była od listopada 1993 do lutego 1994 roku. Dwujęzyczne (słowackie oraz angielskie) opracowanie zawiera  wiele cennych fotografii ukazujących dzieła Jurkoviča, włącznie z cmentarzami z I wojny światowej w Galicji, w tym takie których na próżno by szukać w polskich archiwach. Całość poprzedzona obszernym wstępem o artyście, który sporządził profesor Matúš Dulla – wybitny znawca dzieł Jurkoviča.
   
• Broch Rudolf, Hauptmann Hans, "Westgalizische Heldengraeber aus den Jahren des Weltkrieges 1914-1915", Wien 1918;
• Broch Rudolf, Hauptmann Hans, "Zachodniogalicyjskie groby bohaterów z lat wojny światowej 1914-1915", przekład filologiczny Henryk Sznytka, opracowanie, wstęp i przypisy Jerzy J. P. Drogomir, wydawca wydania polskiego: Muzeum Okręgowe w Tarnowie, Tarnów 1996

Pozycja obowiązkowa i jedna z podstawowych jeśli chodzi o zagadnienia związane z cmentarzami wojennymi we wschodniej części Galicji Zachodniej. Autorzy będąc jednocześnie kierownikami i animatorami akcji planowania, projektowania i budowania cmentarzy w swoim albumie ujawniają mnóstwo informacji dotyczących motywów, sposobu i wreszcie efektów ich działań – powstania ponad 400 obiektów. Warto zapoznać się z obydwoma książkami, gdyż polskie tłumaczenie nie jest dosłowne i zawiera korekty w stosunku do oryginalnego tekstu wprowadzone przez J. Drogomira.


• Bobulski Stanisław, "Nasze cmentarze z I wojny światowej. 80-lecie budowy cmentarzy, 50-lecie zakończenia II wojny światowej", Kraków 1989

Książka godna uwagi przede wszystkim ze względu na zawarcie w niej trudno dostępnych publikacji Emila Boryczki – jednego z pierwszych powojennych prekursorów aktywnej opieki nad cmentarzami z I wojny światowej.


• Chrudzimska-Uhera Katarzyna, "Austriackie cmentarze I wojny w Galicji autorstwa Jana Szczepkowskiego", w: "Kwartalnik architektury i urbanistyki", nr 3, Warszawa 2001.
  Interesujące opracowanie dr Katarzyny Chrudzimskiej-Uhery (pracownika UKSW) na temat twórczości Polaka pracującego dla Oddziału Grobów Wojennych w Krakowie – Jana Szczepkowskiego. Autorka prezentuje i opisuje wybrane projekty cmentarzy, w tym wiele niezrealizowanych i alternatywnych, które głównie zachowały się w Muzeum artysty w Milanówku. Jak dotąd jest to jedyna praca o Szczepkowskim oparta o źródłowy materiał archiwalny.
  
  
• Drogomir Jerzy J. P., "Polegli w Galicji Zachodniej 1914-1915 (1918)", tomy 1-3, Muzeum Okręgowe w Tarnowie, Komitet Opieki nad Zabytkami Kultury żydowskiej w Tarnowie, S-CAN Wydawnictwo s.c. Tarnów 1999,2002,2005

Druga z „obowiązkowych” pozycji tematyki. Autor, dzięki benedyktyńskiej wręcz pracy zestawił na podstawie możliwie dużej ilości źródeł archiwalnych oraz pracy terenowej tysiące nazwisk pochowanych na 400 zachodniogalicyjskich cmentarzach. Reprodukcje archiwalnych planów pól grobowych oraz plany opracowane przez autora pozwalają dzisiaj, po bez mała 100 latach od I wojny światowej ustalić dokładne miejsce pochówku danego żołnierza. Praca zawiera liczne reprodukcje archiwaliów, w tym unikatowych zdjęć cmentarzy. Na szczególną uwagę zasługuje także wstęp do I tomu w którym autor bardzo szeroko omówił archiwalia dotyczące 400 zachodniogalicyjskich cmentarzy zgromadzone w polskich zbiorach.


• Duda Oktawian, "Cmentarze I wojny światowej w Galicji Zachodniej 1914-1918", Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa 1995

Książka ta jest w założeniu inwentaryzacją zachowanych śladów 400 cmentarzy w Galicji Zachodniej przed 1995 rokiem. Wartościowa pozycja szczególnie jeśli ma służyć porównaniu stanu obiektów w latach 90-tych i współcześnie. Zawiera bardzo obszerny wstęp oparty na informacjach zawartych w Heldengraeber aus den Jahren des Weltkrieges 1914-1915 oraz, częściowo, informacjach pochodzących z materiałów archiwalnych i badań terenowych. Ze względu na inwentaryzacyjny charakter praca ta jednak nie może służyć jako podstawa wiedzy o historycznym wyglądzie cmentarzy.


• Dulla Matúš, "Vojenské cintoriny v zapadnej Haliči. Dušan Jurkovič 1916/1917. Sprievodca", Bratysława 2002

Przewodnik po cmentarzach zaprojektowanych przez D. Jurkowicza autorstwa najwybitniejszego chyba badacza twórczości tego architekta. Pomimo formy popularyzatorskiej praca zawiera liczne reprodukcje zagranicznych archiwaliów dotyczących obiektów zaprojektowanych przez Jurkowicza oraz, w przeciwieństwie do polskich przewodników z tej tematyki, krytyczne uwagi co do zgodności rekonstrukcji wystroju cmentarzy z ich historycznym wyglądem.


• Frodyma Roman, "Galicyjskie cmentarze wojenne. Przewodnik", tomy 1-3, Oficyna wydawnicza REWASZ, Warszawa-Pruszków 1995,1997,1998

Jest to trzytomowy przewodnik w którym po raz pierwszy na polskim rynku wydawniczym szerokiemu gronu odbiorców przedstawiono w sposób przystępny, choć nie pozbawiony charakterystycznych dla opracowań turystyczno – krajoznawczych uogólnień, uproszczeń oraz niejednokrotnie przekłamań wszystkie 400 zachodniogalicyjskich cmentarzy. Wygodny, niewielki format oraz czytelne mapki sprawiają, że jest to wydawnictwo przydatne dla każdego kto zechciałby odwiedzić miejsca spoczynku żołnierzy I wojny światowej osobiście. Należy jednak zauważyć, że treść przewodnika była niejednokrotnie nieaktualna względem stanu faktycznego w terenie już w momencie jego wydania a także, zważywszy na jego formę i charakter nie może on być traktowany jako źródło wiedzy o historycznym wyglądzie architektury danego obiektu.


• Garduła Krzysztof , Ogórek Leszek, "Śladami I wojny światowej między Rabą a Dunajcem”, Kraków 1988

Pozycja będąca połączeniem inwentaryzacji cmentarzy wojennych z I wojny położonych pomiędzy tytułowymi rzekami z opracowaniem historycznym ukazującym czytelnikowi przebieg operacji limanowsko – łapanowskiej która to operacja doprowadziła to powstania tak licznych miejsc pochówku na omawianym terenie. O ile treść książki dotycząca obiektów zdezaktualizowała się od 1988 już mocno lub nawet całkowicie, o tyle opracowanie dotyczące wydarzeń historycznych jest nadal jednym za najlepszych opracowań dotyczących tej operacji na polskim rynku wydawniczym do dzisiaj.


• Partridge Agnieszka, "Otwórzcie bramy pamięci. Cmentarze wojenne z lat 1914-1918 w Małopolsce”, LETTRA-GRAPHIC, Kraków 2005

Najnowsza na polskim rynku wydawniczym pozycja dotycząca w całości cmentarzy wojennych w Galicji Zachodniej. Doskonałe uzupełnienie i rozwinięcie wiedzy jaką można było uzyskać z lektury wcześniej wydanych publikacji wymienionych tutaj a przede wszystkim duża ilość bardzo dobrego materiału ikonograficznego. Przede wszystkim są to współczesne fotografie ale też i znaczna ilość archiwaliów.



• Pencakowski Paweł, "O cmentarzu wojennym w Sękowej koło Gorlic i działalności wiedeńskiego architekta Hansa Mayra w Galicji w latach 1914-1918", w: "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", t. 39, z. 3, Kraków 1994
  Autor skupiając się na bardzo szczegółowej analizie architektury cmentarza nr 80 w Sękowej w artykule przedstawia jednocześnie także bardzo szeroko działalność wiedeńskiego architekta Hansa Mayra. Pokazano wiele interesujących analogii dzieł Mayra do dzieł jego nauczyciela – mistrza wiedeńskiej secesji Otto Wagnera. Artykuł oparty m.in. na  badaniach archiwalnych i terenowych zawiera wiele dotąd nie publikowanych szkiców i rysunków technicznych. Pozycja bardzo wartościowa, warto podkreślić,  że wszyscy piszący później cokolwiek o Mayrze czerpali wiadomości z tej pozycji (niezależnie od tego czy uwzględniali ją w bibliografii lub przypisach swojego dzieła).
  
  
• Łopata Mirosław, "Cmentarz wojenny nr 91 w Gorlicach", w: "Magury’04. Rocznik krajoznawczy poświęcony Beskidowi Niskiemu", Warszawa 2004
  Autor w artykule, będącym w istocie minimonografią tego cmentarza pokazał, iż cmentarze zachodniogalicyjskie są ciekawym obiektem architektoniczno – historycznym nie tylko jako kompleks ale także że o każdym z nich z osobna można opowiedzieć wiele. W artykule po raz pierwszy publikowane archiwalia (zdjęcia i rysunki techniczne) dotyczące tytułowego cmentarza.
  
  
• Łopata Mirosław, "Remonty cmentarzy żołnierskich w Beskidzie Niskim. Próba porównania stanu obecnego z materiałem archiwalnym – na wybranych przykładach", w: "Magury ’05. Rocznik krajoznawczy poświęcony Beskidowi Niskiemu", Warszawa 2005
  Autor przedstawia efekty przeprowadzanych na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat remontów wybranych cmentarzy wojennych autorstwa Dušana Jurkoviča oraz Hansa Mayra, znajdujących się na terenie Beskidu Niskiego.  Zestawienie materiału archiwalnego przedstawiającego dawne detale i elementy architektury których na próżno by szukać na terenie odnowionych obiektów.
  
  
• Majewski Jan, "Wybrane cmentarze wojskowe z okresu I wojny światowej w rejonie Beskidu Niskiego i Pogórza – próba fotodokumentacji". Praca dyplomowa z 1987 roku
  Praca ta znajdująca się w zbiorach Muzeum Regionalnego PTTK w Gorlicach zawiera zgodnie z tytułem kilkadziesiąt zdjęć cmentarzy i ich detali architektonicznych wykonanych przed 1987 rokiem. Wartość pozycji ujawnia się przy choćby pobieżnej próbie porównania sfotografowanych pozostałości detali ze stanem współczesnym tychże obiektów. Nawet stosunkowo niewprawne oko odkryje że wielu oryginalnych elementów na próżno by dziś szukać na „wyremontowanych” cmentarzach. Praca jest więc cenną dokumentacją mogącą służyć do ustalania pierwotnego wyglądu obiektów w niej przedstawionych.
  
  
• Oettingen Urszula, "Cmentarze z I wojny światowej w województwie kieleckim", Warszawa-Kraków 1988.
  Książka jest wspaniałym opracowaniem na temat cmentarz wojennych na terenie kielecczyzny. Dr Urszula Oettingen z Instytuttu Historii AŚ nie tylko prezentuje wynik swoich badań terenowych, ale także kwerendy w wielu archiwach. Opracowanie zawiera wiele nazwisk pochowanych, które udało się odczytać z tabliczek memoratywnych, szkiców, mapek, zdjęć oraz innych rycin archiwalnych. Na szczególną uwagę miłośników galicyjskich cmentarzy zasługuje obszerny wstęp do książki, w którym autorka omówiła wiele ogólnych zagadnień dotyczących austro –węgierskiego grobownictwa wojennego.
  
  
• "Prvá svetová vojna - pozabudnuté cintoríny", Svidník 2005. Materiały z Międzynarodowej Konferencji “Vojenské cintoríny z I. svetovej vojny - ich história, stav, možnosti rekonštrukcie a perspektíva využitia v CR” która odbyła się w Humennem. Zbiór zawiera artykuły autorów polskich i słowackich, każdy z nich w dwu wersjach językowych. Na szczególną uwagę zasługują:  artykuł Igora Slepcova „I wojna światowa na wschodniej Słowacji w latach 1914-1915” – autor od lat zajmujący się badaniem przedstawianych przez siebie wydarzeń opisuje w nim w sposób bardzo szczegółowy tło historyczne powstania cmentarzy pierwszowojennych oraz  artykuł Miroslava Buraľa i Igora Slepcova „Cmentarze wojskowe z I wojny światowej we wschodniej Słowacji” – który jak wskazuje tytuł jest próbą syntezy tego tematu. Obowiązkowa pozycja dla zainteresowanych cmentarzami wojennymi za naszą południową granicą. Igor Slepcov (śp.) był pierwszym historykiem na Słowacji zajmującym się badaniem działań wojennych w latach 1914 – 1915 na jej terenie oraz prekursorem opieki i odnowy cmentarzy z tego okresu. M. Buraľ z powodzeniem kontynuuje w tym zakresie jego dzieło.
  
  
• Schubert Jan, "Działalność Inspekcji Grobów Wojennych w latach 1915 – 1918 (przy K.u.K. Armeekorpus – Kommando Przemyśl)", Czasopismo Techniczne z. 3-A/2003 (rok 100)
  Autor w artykule wychodząc od ogólnego porównania schematu organizacyjnego, sposobu działania, terenu działania oraz warunków działania Inspekcji Grobów Wojennych w Przemyślu z Wydziałem Grobów Wojennych w Krakowie, przechodzi do szczegółowej analizy działań przemyskiej Inspekcji, opierając się na wybranych przykładach. Porównanie i analiza jest przeprowadzana głównie na podstawie materiałów archiwalnych (w tym pochodzących z: WA we Lwowie, MN Ziemi Przemyskiej w Przemyślu, AP w Krakowie) oraz m.in. ówczesnych relacji prasowych. W artykule można ponadto znaleźć liczne szkice sytuacyjne i projekty cmentarzy należących do właściwości przemyskiej Inspekcji Grobów Wojennych, zdjęcia archiwalne pokazujące obiekty bądź ich elementy (rzeźby itp.) w stanie z czasu budowy bądź z okresu międzywojennego a także kilka zdjęć współczesnych.
  Bardzo ciekawe jest zestawienie tabelaryczne danych statystycznych dotyczące prac wykonanych przez Inspekcję Grobów Wojennych w Przemyślu w latach 1915 – 1918 z którego można się m.in. dowiedzieć że liczba cmentarzy należących do właściwości tego Inspektoratu, które zdołano uporządkować do 1918 r. w całości wynosiła aż 621 (!) przy czym pozostało jeszcze 244 (!) nieuporządkowanych obiektów.
  
  
• Schubert Jan, Pencakowski Paweł, "Cmentarze Twierdzy Kraków z lat 1914-1918", w: "Rocznik Krakowski", t. 59, Kraków 1993
  Artykuł dwóch znawców tematyki poświęcony tytułowym cmentarzom, powstałym w okręgu XI – Twierdza Kraków. Opis miejsc spoczynku żołnierzy poprzedzają skrótową informacją na temat walk w pobliżu Krakowa podczas Wielkiej Wojny, oraz opisują ogólne założenia budowy cmentarzy wykorzystując ciekawe, wcześniej nie poruszane fakty i archiwalia. Główny nacisk autorzy kładą na przegląd obiektów, a na koniec poruszają temat symboliki cmentarzy z I wojny światowej.
  
  
• Sypek Tadeusz, "Wędrówki po cmentarzach wojennych cz. I-IV", w: "Rocznik Tarnowski" 1991/92, 1993, 1994, 1997/98, Tarnów 1991-1998
  Cykl artykułów na który warto zwrócić uwagę z kilku powodów. Po pierwsze ze względu na szczegółowe omówienie wybranych cmentarzy charakteryzujące się wysoką jakością merytoryczną (oczywiście uwzględniając stan wiedzy na temat zachodniogalicyjskich cmentarzy wojennych z początku lat 90-tych). Po drugie artykuły zasługują na uwagę ze względu na dosyć szczegółowe przedstawienie tła historycznego powstania omawianych obiektów poparte bogatym materiałem ikonograficznym (plany, mapki). Po trzecie artykuły te w zakresie informacji dotyczących cmentarzy wojennych położonych w okolicach Tarnowa służyły jako baza i wzór dla wszelkich późniejszych publikacji omawiających ten sam temat, niezależnie od tego czy były przez autorów tychże uwzględnianie oficjalnie w cytatach, przypisach bądź bibliografiach czy też nie.